Перейти к разделу.
Жан Морöс – Коми поэт да критик
1918, 1919, 1920 вояс—коми уджалысь войтырлӧн культуралань сетчан зэв тӧдчана пӧра. Тайӧ воясыс и сӧветскӧй коми литературалӧн гӧрддзасян кад. Сылӧн подулыс сэки вӧлі тэчсьӧ кык пӧлӧс энтузиазм вылын — революционнӧй да национальнӧй. Дерт, бӧръясӧ воддзасьыс чужан сумкаясӧн босьтӧмӧн. Октябрса революция разис нэмӧвӧйся национальнӧй увтыртан, нартитан гӧрӧд, сетіс быд посни национальность(тшöтш т комилы) ӧткодь права, восьтіс паськыд туй ас сёрни кывйӧн да ас олан условиеяс серти кыпӧдны овмӧс и культура. Коммунист партиялӧн тайӧ веськыд национальнӧй политикаыс зэв ён да зумыд подув, мый вылын дас вит во чӧжӧн кыптісны уна посни национальностьяс, воисны водзын мунысь йӧз выйӧ, либӧ ӧткодясисны накӧд; пемыд районъяс пӧрисны социализм тэчысь юкӧнъясӧ ӧти ыджыд семьяын - СССР-ын. Тайӧ примерыс зэв яра тӧдчӧ асланым коми олӧмысь: Коми му тайӧ каднас, — торйӧн нин автономия восьтӧмсянь, кодлы буретш ӧні тыри 12 во, — дзикӧдз вежсис ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс. Воддза курыд шог лёк олӧмыс ӧні кажитчӧ сьӧкыд (кошмарнӧй) вӧт кодьӧн.
Ӧткымын коми гижысьяс петалісны и революцияӧдз (Тима Вень, Варыш), сӧмын налӧн сэкся гижӧдъясыс вӧліны идеологиянас ёна на кизьӧрӧсь: либӧ куш ывла выв серпасалӧм, либӧ важ оласног серпасалӧм, - либӧ национал - шовинистическӧй сямаӧсь (кыдз Лебедевлӧн). Татшӧм визьыс коми литературалӧн бура дыр на кыссис весиг и революция бӧрын. Сы вылӧ вӧлі кык пӧлӧс помка: 1) эз на вӧв сэки организованнӧй веськӧдлӧм коми литератураӧн, 2) коми кывлы воссис вӧля, чукйӧн вӧлі люзьгӧ- петӧ ортсӧ уна нэм чӧжӧн ланьтӧдӧм-пӧдтӧм коми творчество; гижан вӧлі мый тӧд вылӧ усьӧ, медтыкӧ комиӧн-а... Но революция вайис и выль визув ныр кыптысь коми литератураӧ: выль олӧмӧ чуксалӧм, кыпӧдӧм, важ оласног эновтны чуйдӧдӧм. Петісны выль коми гижысьяс (Н, Шахов, ме, Вась Педӧр, Жан Морӧс да мукӧд). Дерт, коми литература эз сулав ӧти местаын, сійӧ пыр вочасӧн быдмис да сӧвмис, и ӧні, 15 во мысти, ми аддзам, кутшӧм вылӧ кыптіс коми художествоа литература — лыднас и качествонас. Но воддза туйдысьӧм - нырйысьӧмыс сьілӧн вӧлі ёна дзескыд.
Коми гижысьяслӧн медводдза котырыс вӧлі ичӧтик — морт 5-6. 1918 воын ноябрь тӧлысьын УОНО бердын воссис «Коми комиссия». Пӧшти быд рыт вӧлі сэтчӧ чукӧртчылам коми гижысьяс, лыддялам да арталам-донъялам ассьыным гижӧдъяснымӧс, корсям вӧлі и аслыным нога (коми сяма) гижан формаяс, медым мездысьны роч формалы подражайтӧмысь. Медся серьезнӧя миян пиысь видзӧдіс гижӧдъяс вылӧ Жан Морӧс. Сійӧ вӧлі коми поэт, кӧть эз эштыв гижны уна кывбур: сьӧлӧмсьыс вермасис сійӧ коми школа вӧсна, медым коми челядьӧс школаясын велӧдісны асланыс коми кывйӧн. Но и этшаник кывбуръясас сылӧн тӧдчӧ ыджыд культура, збыль вылӧ поэтлӧн сям, Сӧвет власть дор, революция дор сьӧлӧмсянь сувтӧм. Со сійӧ чуксалӧ коми уджалысьясӧс - «пармаса войтырӧс, чудь-коми котырӧс» — шуда олӧмӧ:
ӧні тай, майбыр, ордымыс дась со,
Шудланьыд мун, коми пиӧ!
Син водзным восьса,
ки-кокным разьса,
Повзям-ӧ мыйыськӧ ми?».
Тӧдчана серпасӧн петкӧдлӧ Жан Морӧс и Май 1-ӧд лун, кор уджалысь йӧз гӧрд флагъясӧн петӧны уличьясӧ петкӧдлыны ассьыныс солидарность (ӧтувтчӧм), но кор-
«Оз петны уна йӧз дінӧ,
Оз ыдждӧдны тайӧ лун,
Кор кедзовтіс пыр удж...
Быд сьӧлӧмын, быд
горзӧмын,
Мый ывлаысь тӧв
пыртыштӧ,
Пель налӧн кылӧ: пом!»
Эмӧсь сылӧн сэсся роч вылысь вуджӧдӧм кывбуръяс - сьыланкывъяс: «Гӧрд
дӧра пас» («Краснов знамя»), «Джуджыд слуда узьӧ» («Гӧрныс вершины»), «Эн ылӧдлы» («Не искушай»). Жан Морӧслӧн революционнӧй поэзияыс эз вӧв куш гымалан кывъясын, сійӧ кужис пыртны чувствояс, настроение, аслас сьӧлӧмлысь кылӧмъяс - мӧд ног кӧ, революционнӧй лирика.
Жан Морӧс босьтчыліс и бытӧвӧй, йӧз олаикостса те маяс бердӧ, кӧні сійӧ торъя ёна владейтліс образъясӧн, художествоа вынӧн. Со босьтам кӧть «Янсӧдчӧм» кывбурысь кывъяс:
«Майбыр, том дырйи,
Сьӧлӧм пуигӧн,
Став лов вир-яйнам
Нылӧс радейтлі.
Синмас видзӧдлан
Юрыд бергӧдчӧ.
Чужӧмбан вылас –
Öзйӧ сьӧлӧмыд.
Мича дзоридзӧй,
Ва дор видзьясӧ,
Вевта ыжъясӧй,
Ылі пармаӧй,
Тувсов асывводз,
Рытъя кыаӧй,
Вӧт кодь войясӧй,
Мый ті сы водзын?!»
Жан Морӧс вӧлі и бур артистӧн. 1919-ӧд воын, февральын, ми пуктім Сыктывкарын менсьым пьеса «Ыджыд мыж». Сійӧ ворсіс главнӧй рольсӧ (Митрейӧс). Ворсіс сэтшӧм сьӧлӧмысь, збыльысь, весиг ачыс дай ми тшӧтш вӧлі полам, мед эськӧ эз кутшӧмкӧ «причча» ло: ӧти действиеын сылы колӧ вӧлі вины нылӧс (Парасьӧс) да полам. вӧлі, збыль вылӧ мед эз сутшкы нывсӧ пуртнас (вӧлі прамӧй ыджыд пурт); медбӧръя действиеас аслыс колӧ вӧлі джагӧдчыны да збыльысь вӧлі тетяясӧ шыркнитӧма голя гӧгӧрыс...
Но медся бура ме помнита Жан Морӧсӧс, кыдзи коми критикӧс. Сійӧ вӧлі казялас быдсяма нелючкисӧ, кутшӧм вӧлі веськалас гижӧдад (форма боксянь и пытшкӧссяньыс), да индас, туйӧдас, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі гижны. Бӧрвылас арталан да збыль сы ногӧн колӧ вӧлӧм.
Ӧтитор вӧлі ёна падмӧдӧ сэки коми литературалысь быдмӧмсӧ, сӧвмӧмсӧ: эз вӧв некутшӧм журнал ни альманах, кытчӧ эськӧ позис мед печатайтны гижӧдъяс да индӧдъяс. Петӧ вӧлі сӧмын роч кыв вылын газет «Зырянская жизнь», коді 1921 воын (автономия восьтӧмсянь) вежсис «Югыд туйӧн»; сӧмын и тайӧ газетыс петавліс сідз жӧ роч кыв вылын, комиӧн вӧлі вит кыв гижсьӧм: нимыс - «Югыд туй» да лозунг «Му выв коньӧръяс, ӧтувтчӧй!» Дерт, быд коми гижӧд эз вермыв веськавны газетӧ, эз вӧвлыны и критическӧй статьяяс. Сы понда коми литература паськавліс сӧмын ас вӧляӧн, ас визулӧн (самотёкӧн). Вӧвлі кӧ кутшӧмкӧ критика, вӧвлі сӧмын ас кост критика, либӧ Жан Морӧслӧн индӧдъяс. Дерт, тайӧ вӧлі этша.
1921 воын (март тӧлысьын, буракӧ) петіс медводдза коми художествоа журнал «Парма ёль». Сӧмын тайӧ журналыс эз сет ыджыд отсӧг гижысьяслы. Кӧть эськӧ журналыс вӧлі сувтӧдӧма ас водзас кык мог: 1). «Мед кӧть этша сьӧд коми йӧзыс пальӧдчыштас, гажтӧм гажсӧ гажӧдыштас, петтӧм серамсӧ петкӧдыштас». 2), «Коми литература зэв ньӧжйӧ сӧвмӧ. Абу литературанас веськӧдлысьыс. Оз тӧдны, кыдзи да мыйджык колӧ гижны. Тайӧ журналыс мед лоас коми литературалы туй индысьӧн». Воддза могсӧ кӧ «Парма ёль» вермӧма вӧлі неуна нуны, бӧръясӧ некутшӧма абу тыртӧма. Журналас петӧма 11 кывбур да 4 статья. Кывбуръяс пӧвстас унджыкыс важтор, сӧмын ӧти кывбур Жан Морӧслӧн выль вылӧ чуксалӧ:
«Парма войтыр, чудь-коми
котыр,
Тырмас нин жугыля овны!
Йӧзысь эн кольччы,
орччӧн котӧрт!
Сюсьлуныд кутас тай
ковны».
Жан Морӧс сэки вӧлі висьӧ нин (чакоткаӧн). 1922 во помас ли, 1923 во заводитчигӧн сійӧ воис Крымысь лечитчанінысь (курортысь). Кӧть висьӧмыс абу вӧлі справитчӧма, а нӧшта ёнджыка босьтӧма висьӧмыс, — Жан Морӧс и сэки абу весьшӧрӧ олӧма. Вӧчӧма став петӧм коми литературалы джуджыд анализ. И кор сійӧ облоноын (издательствоын) карса гижысьяс да учительяслӧн собрание вылын вӧчис сы йылысь кык час кузя доклад, ставным шензим: колӧ жӧ вӧлі висьысь мортлы сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд удж вӧчны! Быдтор вылӧ сэки сійӧ сувтліс, мый инмӧ коми гижӧдӧдз:коми
кыв, коми гижан форма да техника вылӧ, газет комиӧдӧм вылӧ, коми журнал лӧсьӧдӧм вылӧ. Но медся ёнасӧ — коми художествоа литература вылӧ. Первой сетіс ӧтувъя донъялӧм, сэсся торъя произведениеяс детальнӧя (гӧгӧрбок) видлаліс: индаліс буръяс
сӧ, эрдӧдаліс нелючкияссӧ. Пӧшти став коми гижысь вылӧ сувтліс, эз коль бокӧ, дерт, и менӧ. Помйита, кутшӧм ёсь критика сетіс Ж. Морӧс менам «Ас му» кывбур вылӧ (гижлі 1918 воын). Сійӧ вӧлі заводитчӧ тадзи:
«Радейта тэнӧ ме, ас
чужан муӧй,
Муна кӧть мӧд муӧ, тэ
дінын думӧй».
Сэсся эм сэні татшӧм
«радейтанатор»:
«Радейта тӧв кежлӧ
заводӧ гижсьӧм».
Колӧ шуны, тайӧ кывбурыс абу выль олӧм йылысь, а важ йылысь. Жан Морӧс (ачыс вӧлі беспартийнӧй) сэки висьталіс: ӧти-кӧ, тайӧ кывбурыс пӧ националистическӧй, пролетариатлӧн пӧ абу аслас отечество и оз вермы радейтны торйӧн ассьыс чужан мусӧ; мӧд-кӧ, капиталистъяслы пӧ нартитӧм вылӧ заводӧ гижсьӧм ӧдвакӧ ёна радейтанаторйӧн вӧвлі. Ӧні пӧ асланым государстволысь промышленность кыпӧдӧм вылӧ мунӧм, дерт, мӧд пӧлӧс сяма удж. Ме сэки сӧгласитчи Жан Морӧс выводъяс - код да казялі: оз позь гижны кыдзсюрӧ, бухты-барахты, а колӧ пыдӧджык мӧвпалӧмӧн видзӧдны аслад творчествоыд вылӧ. Уна индӧдъяс-туйдӧдъяс сэки сетіс коми гижысьяслы Жан Морӧс. Сылӧн ставсӧ сійӧ вӧлі гижӧма бумага вылӧ. Колӧ эськӧ корсьны, кӧнкӧ ӧд сійӧ эм на жӧ!
Гожӧмын (1923 воын) Жан Морӧс муніс Пӧддельнӧйса санаторийӧ да сэні июль тӧлысьын и кувсис. Санаторийса пожӧм яг пӧвстын сылӧн гуыс. Тадзи вит воӧн сотчис коми культура вӧсна сьӧлӧмсьыс вермасьысь морт - Жан Морӧс.
Жан Морӧс кулӧмсянь коли дас во. Но сылӧн тӧждысьӧмъясыс, индӧдъясыс эз весьшӧрӧ вошны: колисны тӧдчана туйяс коми школаӧ и коми художественнӧй литератураӧ.
Коммунист партия веськӧдлӧмӧн, ленинскӧй национальнӧй политикаӧ чорыда кутчысьӧмӧн, коми уджалысь войтыр шедӧдісны 12 — 15 воӧн вӧвлытӧм гырысь победаяс овмӧс и культура фронтъяс вылын, тшӧтш и сӧветскӧй коми художествоа литератураын, кӧн* эм мыйкӧ мында вермасян пай и покойник Жан Морӧслӧн,
«Виктор САВИН. Кывбуръяс, поэмаяс, пьесаяс, висьтъяс, очеркъяс» сборникысь,
