Перейти к разделу.
Казьтыштам жан морöсöс
Таво И. Т. Чисталёвлы (Жан Морӧслы) тыри 80 во чужӧмсяньыс и 50 во кувсьӧмсяньыс. Иона Тимофеевич вӧлі ыджыд общественнӧй деятельӧн, сӧветскӧй коми школа котыртысьӧн, педагогӧн, коми поэтӧн да литературнӧй критикӧн. Аслас дженьыдик нэмӧн (сійӧ чужліс 1893, а кувсис 1923 воын туберкулёзысь) вевъяліс зэв унатор вӧчны: котыртіс сӧветскӧй коми школа, чукӧрталіс коми учебникъяс гижысь бригадаяс, веськӧдліс тайӧ бригадаяснас, ачыс гижис «Шыпас йӧртӧд» буквар!, (1921 воын), гижаліс кывбуръяс (коли миянӧдз кызь кывбур саяс) — сійӧ тшӧтш вӧлі сӧветскӧй коми поэзиялы подув пуктысьӧн, сэкся кадын медграмотнӧй поэтӧн — ставнымысь бура тӧдіс кывбур тэчан техникасӧ.
И. Г. Чисталёв гижліс художественнӧй произведениеяс тшӧтш и рочӧн, но татшӧм гижӧдъяс пытшсьыс кольӧма сӧмын ӧти роч кывбур («Всезырянскому съезду») да ӧти очерк, кодӧс гижлӧма городскӧй школаас велӧдчигас на, 1909 воын («Поездад в Ульяновский монастырь»). Таысь кындзи миянӧдз нинӧм абу кольӧма. Но тайӧ рочӧн гижӧм кывбурыс петкӧдліс, мый Жан Морӧс гижлӧма рочӧн и войдӧр, сылӧн вӧлӧма нин кывбур гижан техникаыс. «Всезырянскому съезду» нима кывбурыд абу нач «перӧ видлӧм», а бур тэчаса кывбур, кодӧс вермис гижны сӧмын опытнӧй морт. Ми Иона Тимофеевичкӧд вӧлім зэв бур тӧдсаяс, но сійӧ вӧлі вежавидзысь мортӧн и ньӧтчыд эз ошйысьлы аслас творческӧй уджнас, ньӧтчыд эз гаравлы аслас водзджык поэзия йылысь. Ми тӧдам сӧмын: революцияӧдз И. Т. Чисталёв комиӧн нинӧм абу гижлӧма. Но революция бӧрын Иона Тимофеевич тыр-бура гӧгӧрвоӧма коми кывлысь сӧветскӧй олӧм тэчӧмын коланлунсӧ да сьӧлӧмсяньыс босьтчӧма сӧветскӧй коми культура кыпӧдан уджӧ. Сэсся мортыс асьсӧ жалиттӧг кувтӧдзыс тільсис-пессис тайӧ удж вылас. Татӧн ме ог кут гижны Жан Морӧс олӧм йылысь да уджалӧм йылысь, сы понда мый та йылысь вель уна гижӧма вӧлі мукӧд лаын.
Вылӧ колӧ донъявны Иона Тимофеевичӧс кыдзи медводдза литературнӧй критикӧс, коді ӧтнасӧн и первой висьталіс ассьыс джуджыд мӧвпъяссӧ сэкся коми литература кузя. Ме та йылысь вайӧда В.А. Савинлӧн бӧрйӧм гижӧдъясысь пасйӧд:
«Жан Морӧс сэки вӧлі висьӧ нин (чакоткаӧн). 1922 ар помас ли 1923 во заводитчигӧн сійӧ воис Крымысь лечитчанінысь (курортысь). Кӧть висьӧмсьыс абу вӧлі справитчӧма, а пӧшта ёнджыка босьтӧма висьӧмыс, — Жан Морӧс и сэки абу весьшӧрӧ олӧма. Вӧчӧма став петӧм литературалы джуджыд анализ. И кор сійӧ Облоноын (издательствоын) карса гижысьяс да учительстволӧн собрание вылын вӧчис сы йылысь 2 час кузя доклад, ставным шензим: колӧ жӧ вӧлі висьысь мортлы сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд удж вӧчны! Быдтор вылӧ сійӧ сэки сувтліс, мый инмӧ коми гижӧдӧдз: коми кыв, коми гижан форма да техника вылӧ, газет комиӧдӧм вылӧ, коми журнал лӧсьӧдӧм вылӧ. Но медся ёнасӧ — коми художествоа литература вылӧ. Первой сетіс ӧтувъя донъялӧм, сэсся торъя произведениеяс детальнӧя (гӧгӧрбок) видлаліс: индаліс буръяссӧ, эрдӧдаліс нелючкияссӧ. Пӧшти став коми гижысь вылӧ сувтліс... Уна индӧдъяс-туйдӧдъяс сэки сетіс коми гижысьяслы Жан Морӧс». (Виктор Савин. Бӧрйӧм гижӧдъяс. Сыктывкар, 1962 во).
Жан Морӧс ӧти кывбурын («Кодйӧма кӧрт зырйӧн») гижӧ:
«Бырӧмыс оз вӧлі некодлы ков,
Казьтылӧм йӧз костын оз жӧ дыр ов».
Жан Морӧслӧн кулӧм, дерт, некодлы оз вӧлі ков; сійӧс став ёрт котырыс, став тӧдсаыс, сэкся коми правительство зэв ёна радейтісны, вылӧ пуктісны кыдзи бур сьӧлӧма да талантливӧй мортӧс, кыдзи идейнӧй уджалысьӧс, коді нэм чӧжыс асьсӧ жалиттӧг, ныр вылас усьтӧдзыс тільсис-пессис сӧветскӧй школа понда, коми сӧветскӧй литература вӧсна. Миянлы вӧлі синва петмӧн жаль, кор аддзам нин вӧлі, мый томӧн-такӧн кусӧ сылӧн олӧмыс. Но нинӧм эгӧ вермӧ вӧчны, висьӧмсӧ некыдз эз вермы венны сэкся медицинаыд. Миян син водзын кувсис Иона Тимофеевич. «Казьтылӧм йӧз костын оз жӧ дыр ов», - шуліс Жан Морӧс. Но тайӧ кывъясыс абу збыльӧсь, найӧ оз лӧсявны И. Т. Чисталёв дінӧ. Коми йӧз дыр кутасны казьтывны тайӧ сӧстӧм сьӧлӧма мортыслысь бур уджсӧ. Сійӧ кувсис нин 50 во сайын, но ӧні на миян син водзын сылӧн мича да дона уджъясыс, кодъяс сідз жӧ меліа нюмъялӧны, кыдзи вӧлі ачыс ловъя дырйиыс нюмъялӧ. Дыр кутас овны йӧз костын Жан Морӧсӧс казьтылӧм.
П. Г. Доронин аслас статьяас сетӧ И. Т. Чисталёвлысь квайт кывбур. Ме ордын эм поэтлӧн нӧшта дас нёль кывбур, на пиысь некымынӧс, а сідз жӧ «Уллянаӧ ветлӧм» серпас окота вӧзйыны ӧнія лыддьысьысьяслы.
Илля Вась
Войвыв кодзув. - 1973. - № 9
