Перейти к разделу.
Чужан мулы, коми йöзлы сетöм талант
Михаил Николаевич Лебедев (1877-1951)
Тайӧ нимыс унатор висьталӧ быдӧнлы, коді збыльысь радейтӧ ассьыс чужан му, коми гижӧд.
Роч морт Михаил Лебедев заводитіс гижны комиӧн революцияӧдз на, чуксаліс гажа олӧмӧ: «Гажаджык, коми йӧз, алӧй, шогсьыны, бӧрдны оз ков», либӧ петкӧдліс мича серпас вӧр-валысь, вогӧгӧрся олӧм:
Гажа тулыс воис,
Гӧгӧр жургӧ шор,
Шонді лымсӧ сёйис,
Ловзис пулӧн кор.
(«Гажа тулыс»)
Быдмӧ-йывмӧ йӧрын
Картупель да лук,
Няньыс зэрӧм бӧрын
Лэптысьӧма сук.
(«Гожӧм»)
А ӧд тайӧ кывбуръяссӧ гижӧма поэтӧн 1913 воӧ на. Гажаджыка овны чукӧстӧма, лоны збойджыкӧн. Гажаджыка, сідзкӧ, смелджыка, кор Ыджыд Октябрлӧн кыаыс муртса на востымасис. А кор пуксис выль олӧм, заводитіс чуксавны коми йӧзӧс петны восьса тышӧ, косьӧ нартитысьяскӧд:
Смелджыка, вокъясӧй, ветлӧй!
Кось вылын ёнмӧдчим ми.
Вӧлясӧ аддзис и босьтіс
Уджалысь войтырлӧн ки.
Коми мулӧн быд пельӧсын тӧдӧны татшӧм сьыланкывъяс, кыдзи «Коми му кузя ме муна», «Бур мамкӧд- батькӧд олӧм», «Кутшӧм шоныд да лӧнь эзысь тӧлыся вой», «Кӧн олам ми», «Пукала кӧть ветлӧдла», «Мыйла нӧ, шондіӧй вор сайӧ лэччӧмыд» да мукӧд.
Ставсӧ тайӧс коми войтыр голькйисны-сьылісны войдӧр, сьылӧны и ӧні да весиг композиторӧн музыка лӧсьӧдтӧг. Сылӧн нимыс сулалӧ орччӧн Нёбдінса Витторлон, Илья Васьлӧн, Тима Веньлӧн нимъяскод, кодъясос тӧдлісны и тӧдӧны быд коми сиктын.
М. Н. Лебедев (псевдонимыс Сидор Безземельный, а бӧрынджык — Юсь) чужліс ӧнія Сысольскӧй районса Межадор сиктын. Сэні батьыс, Нювчимса чугун сывдан заводын уджалысьяс пӧвстысь петалӧм морт, писаралӧма. Олан туйыс поэтлон волі сьӧкыдсьыс-сьӧкыд. Со кыдзи гижо та йылысь ачыс иисательыс: «Менам ай-мам вӧліны рочӧсь, Нювчим заводысь, вӧвлӧм крепостнӧй крестьяна. Налысь дедъяссӧ кутшӧмкӧ помещик ворссьӧма кapтiӧн ӧти купечлы, а тайӧ купечыс стрӧитӧма сьӧд вӧр шӧрын Нювчим заводсӧ да вайӧдӧма сэтчӧ картіӧн воӧм крестьянасо. Батьлӧн зз вӧв керка ни карта, вӧв ни мӧс, эз вӧв нинӧм. Менам чужан воӧ батьӧс босьтӧмаӧсь салдатӧ, кӧні ciйӧ ветлӧма во вит кымын».
Ичӧт писӧ быдтӧма мамыс прӧшви кыӧм помысь, олӧмаӧсь зэв гӧля, и налы сэки отсалӧмаӧсь нювчимса пӧч- пӧльяс.
Салдатысь воӧм борын батьыс во-мӧд бара уджалӧ заводас, сэсся вермас пырны писарӧн, ӧнія Сыктывдинскӧй районса Пажгаӧ нин.
Сэні детинка, сиктса челядькӧд ӧтув оліг-ворсіг, велаліс комиӧн бура сёрнитны, кывліс тшӧтш уна мойд. А гижны-лыддьысьны сійос велӧдас батьыс, важся школаын моз — синмысь би кинь петавмӧн юрӧ зутшйӧдлӧмӧн.
Пажгасянь Мишаӧс сетлісны городской училищеӧ, но велӧдчыны удайтчис сӧмын ӧти во: батьсӧ чӧвтісны писарсьыс, и питӧ карын видзны да велӧдны лои нинӧм вылӧ. Тайон и помасис детинкалӧн школаас ветлӧмыс. Но водзӧ ачыс нэмсӧ эз дышӧдчы да зиля велодчис. Семьяыслы жӧ помся лои корсьны бурджык олӧм. Стӧчджыка кӧ, батьыслы — выль удж. Пажга бӧрын Лебедевъяс веськалӧны Кӧрткерӧсӧ, кытчӧ дядьыс водзджык нин пышйылӧма Нювчим заводын каторга кодь уджсьыс да лӧсьӧдлӧма крестьянскӧй овмӧс. Сэні Миша, ичӧтикӧн на, тӧлысьнас куим шайтысь медасьӧма отсасьны вӧлӧстьса писарлы. Мамыс сы мында жӧ нажӧвитлӧма кысьӧм помысь — куш тайӧн семьяыс кынӧмпӧтсӧ перйылӧма. Бурджык олӧм корсигӧн найӧ веськӧдчӧны Пермскӧй губернияӧ, олӧны вит во чӧж Чердын карын. Taнi том Лебедев уджалӧ писарӧн, гӧтрасьӧ, но ёна век гажтӧмтчис чужан мусьыс и кызьӧд нэм пуксьӧм водзын (1899 во помын) бӧр воис Коми муӧ. Сэсся пыр oлic тані, Нёбдінын да Кӧрткерӧсын, шоча кор туйб петавліс.
Лебедевӧс ичӧтсяньыс ёна кыскис книга дінӧ. Ciйӧ вӧлi быдтор лыддьӧ мый сӧмын ки улас сюрӧ писарлы отсасигас, а сэсся писаралігас. Перӧӧ босьтчӧ детинкаӧн на, 13 арӧсӧн, гижӧ роч кыв вылын ыджыд произведениеяс. Роч кыв тӧдӧмыс отсаліс том мортлы тӧдмасьны Пушкинлон, Гогольлӧн, Толстойлӧн, Лермонтовлӧн, Тургеневлӧн, Достоевскийлӧн гижӧдъясӧн. Книгаяс и ышӧдісны том мортӧс заводитны аслыс гижны. Ciйӧ висьталӧ: «Менсьым кӧ юаласны: «Коді тэнӧ медвойдӧр ышӧдіс литературнӧй удж вылас? - ме шуа: «Книгаяс ышӧдісны, сэсся некод!». Збыль вылассӧ сідзи и волі. Быдми ме цардырся пемыд кадӧ, пемыд йӧз пӧвстын. Некод эз югдӧд менсьым юрӧс, некод эз петкӧдлы меным, мый лоӧ культураыс, культурнӧй олӧмыс».
Да, Миша быдмис неграмотнӧй коми йӧз пӧвстын, но найӧ вӧліны зэв матынӧсь: крестьянакӧд ӧтвыв шойччис-войпукис, тӧдіс пыдісянь олӧм дойяссӧ и кӧсйӧмъяссӧ.
Быд народлӧн, медся ичӧтъяслӧн и медся ыджыдъяслӧн, эмӧсь мойдкывъяс, легендаяс, преданиеяс. Найӧ пырӧны быд народлӧн культуралӧн зарни фондӧ. Сьӧкыд аддзыны паськыд му вылысь сэтшӧм мортбӧс, коді эськӧ эз тӧд кӧть ӧти мойдкыв либӧ легенда, предание.
Налӧн тӧдчанлун йылысь гижліс ачыс писатель: «Быд морт тӧдӧ, мый лоӧ мойдкыв. Мойдкыв — ciйӧ мичаа висьталӧмторъяс важся олӧм йылысь, багатыръяс йылысь, тунъяс йылысь, сёрнитысь пемӧсъяс йылысь да сідз водзӧ. Эм мойдкывъяс гажаӧсь, кыпыдӧсь, мортлы збойлун сетысьӧсь. Кывзан кӧ сэтшӧм мойдкывтӧ, сьӧлӧмыд тэнад кутас ворсны, лолыд енэжӧдз качлас. Эм мойдкывъяс жу- гыльӧсь, шогаӧсь, жаль петкӧдлысьӧсь. Татшӧм мойдкыв кывзігӧн синваыд петавлас, скӧрмывлан и быдтор лёк вӧчысьяс вылад, сідз эськӧ и лямӧдан найӧс аслад кок улын».
Бӧрынджык Лебедев гижис дас мойд да легенда «пӧрысь тунъяс» да «мича нывъяс йылысь», коми йӧзлӧн важ олӧм-вылӧм йылысь.
Писатель кыскӧ комиясӧс грамоталань, культуралань, чуксалӧ велӧдчыны, ciйӧ гӧгӧрволіс, мый национальнӧй литература оз вермы пыр кыптыны-сӧвмыны, кытчӧдз грамотатӧг коляс кызвын йӧзыс. И коми советскӧй литературалы подув пуктысьяскӧд да педагогъяскӧд тшӧтш дасьтӧ лыддьысян-велӧдчан книгаяс, уна вуджӧдӧ сэтчӧ сюйӧм вылӧ ыджыд роч писательяслысь. Медыджыд тӧждыс сылӧн пыр — челядь; тайӧ и «Зыбкадорса сьыланкыв», «Зарни чери» - Пушкинлӧн, «Сёркни» и «Кошкин дом», природалы сиӧм кывбуръяс да уна мойдъяс.
Ӧввӧ, ӧввӧ, ичӧт пиӧй,
Сьӧлӧмшӧрӧй, узь.
Пемыд войысь нинӧм повны,
Войыс абу кузь.
Аски кыа бӧрын лоас
Бара гажа лун.
Зыбка дорысь тэнад мамыд
Некытчӧ оз мун...
(«Зыбкадорса сьыланкыв»)
Бом, бом, бом, бом!
Звӧнӧн тырӧ кывтыдпом...
Петук лэптіс сорссӧ,
Курӧгъяслы горзӧ:
«Ӧзйис каньлӧн шоныд чом!
Он кӧ кусӧд, лоас шом!
Отсалыштам каньлы,
Шыльыд юра аньлы».
Кыдзи курӧг котыр шызьӧ, ывла тырнас гызьӧ, - ставнас тайӧ бурӧ велӧдӧ посни войтырӧс.
Мойдъясын да басняясын Лебедев эрдӧдӧ йӧзлысь пытшкӧсса тырмытӧмторъяссӧ: «Зарни чукӧр» мойдын дивитӧ мортлысь горшлун да уджавтӧг овны зільӧм:
Ӧти сиктын, ӧти грездын
Бура олісны кык вок.
Налӧн некор зык эз вӧвлы,
Некоднаныс эз вӧв лек.
Ӧтчыд мӧдӧдчисны найӧ
Ягӧ кыйны сьӧла-ур.
Асьныс думайтісны сідзи:
«Ещӧ ручыс оз-ӧ сюр?»
Ӧдйӧ восьлалӧны вокъяс,
Ылӧ коли налӧн горт.
Ягын паныдасис налы
Еджыд тоша пӧрысь морт.
- Кывзӧй, энӧ мунӧй водзӧ, -
Шуӧ налы тоша дед. –
Тайӧ туйӧд, мусӧ вокъяс,
Нинӧм тіянлы оз шед!
- Гашкӧ, шедас, мыйӧн тӧдан, -
Воча шуис ӧти вок, -
Миян видзӧдомӧн абу
Ягыс тані ена лек.
- Шуа тіянлы, эн мунӧй-
Сэні куйлӧ ыджыд змей.
Кывзӧй, вокъяс, пӧрысь мортлысь,
Пӧрысь мортыд абу йӧй.
Мунан сэтчӧ – змейыд сеяс,
Кыдзи мӧскас сейлӧ ош.
Гортӧ бергӧдчӧй бур вокъяс,
Кытчӧдз лов тіян эз вош.
Водзӧ мойдсӧ лыддьӧй «Зарни чукӧр» книгаысь. Кувсис М. Лебедев 1951 вося март 5 лунӧ. Окота меным М. Н. Лебедев творчество кузя сёрнисӧ
помавны В. Поповлӧн кывбурӧн:
Тэ петавлін рочысь,
Тэ комиӧн сььлін,
И пармаса войтырлы
Вӧлін тэ ас.
Ӧд найӧлысь вӧлясӧ
Томсяньыд кылін – и колин
Быд радейтысь лов пытшкӧ пас.
Сэк збойлуныс колӧ,
Кор олӧмыс личкӧ,
Кор югыдлань петан туй
Корсьысьӧ лов.
И зэв колӧ ас кадӧ
Ыззьӧдысь, сідзкӧ, -
Йӧз юр вывті збоялӧм
Сӧмын оз ков.
Пунегова, Л. А. Посни войтырлы коми литература йылысь. – Сыктывкар : Коми кн. изд-во, 1993. – С. 18-22. – Пер. загл.: Писатели Коми – дошкольникам.
