Перейти к разделу.
СИКТСА ЗОНКА МЕДВОДДЗАЫСЬ КАРЫН
1938 во пом. Сыктывкарса педучилище, кӧні ме велӧдчи мӧд во нин, арсяньыс вуджис выльлаӧ - Киров нима паркбокса вӧвлӧм духовнӧй училищеӧ. Миянӧдз, выль корпусӧ вуджтӧдз, сэні вӧлі меститчылӧма Коми пединститут.
Кирпичысь тэчӧм метр джынйысь кызджык стенъяса, векни ӧшиньяса, аркаясӧн вӧчӧм сводъяса миян выль велӧдчанін кажитчис кутшӧмкӧ мойдкывйысь тэчӧм мупытшса цар-
ствоӧн.
Пушкин нима уличабокса общежитиеын, ӧти жырйын, ми олім кыкӧн Вася Кокшаровкӧд, ӧттшӧтшъя зонкакӧд.
Вася вӧлі шӧркодь тушаа, мича гӧгрӧс чужӧма, зумыд тэчаса пелькиник детинкаӧн. Общежитиеса нывъяс быд паныдасиг синъяссӧ эз вештывлыны Вася вылысь. Быдӧнлы вӧлі окота, медым сы вылӧ чӧвтлас лӧзов синъяссӧ тайӧ мича зонмыс.
Арнас Васяӧс гортсяньыс карӧдз вӧла телегаӧн колльӧдӧма чожыс. Шойччыштӧм бӧрын, бӧр туйӧ петігӧн, Васялы шуӧ:
- Но, Василей, тулысӧдзыс сэсся волӧм оз ло. Зэв нин ылын карыд вӧлӧма: кык вой ковмис туйын узьны. Бура, бобӧ, велӧдчы, мамыдлы письмӧтӧ гиж, эн дышӧдчы. Со тэныд чожиньыд деньгатор на ыстыштіс. Он на жӧ öд, пӧди, куритчы? - друг юаліс чожыс. - Эн, эн, бобӧ, тайӧ лёкторъяс эськӧ некодлы оз ков велӧдчыны да. Ме тай со, лешакыд, некыдз ог вермы дугдыны-а. Гашкӧ, кык во мысти учительӧн нин лоан да? Василей Ефимовичӧн? Вот эськӧ мамыдлы чассьӧыд! (Васялӧн батьыс нёль во сайын нин кувсьылӧма. Ӧні мамыс ӧтнас олӧ гортас).
Сэсся вӧжжинас тракнитіс вӧвсӧ:
- Но, Серко, мӧдӧдчам жӧ бӧр гортлань, - турки-тарки Пушкин нима уличті мӧдісны вывлань да дыр на тыдалісны Вася син водзын.
Первойсӧ Василей нимыс мем кажитчис тешкодьӧнджык, быттьӧ эльтчӧмкодь лоӧ. А сэсся аслым быттьӧ лои долыдджык: а мый, Василей нимыс - ничево, кутшӧмкӧ кӧдзыд чӧскыд сынӧдӧн быттьӧ ӧвтыштас тайӧ кывсӧ шуигӧн, буракӧ, тӧвся Василей праздниккӧд сылӧн нимыс йитчӧма да. Вася нимысь сэсся збыль вочасӧн дугӧдчи, водзӧ сэсся Василейӧн и понді шуны ассьым другӧс.
Велӧдчӧм Василейлы сетчыліс, ме думысь, мукӧд дорсьыс кокниджыка. Да ӧд велӧдчӧм бӧрын мый и кольӧ вӧлі вӧчны тӧдтӧм карын сиктса детинкалы, кыдзи уна лыддьысьны, содтӧд решайтны задачаяс математикаысь, физикаысь, химияысь. Мӧд курсын велӧдчигӧн, прӧст кадӧ, сійӧ видліс гижны кывбуръяс, некымынӧс весиг лэдзлісны "Ударник" журналын ноль тӧдчымӧн содтӧд сьӧм неыджыд стипендия дорӧ. Первойысь Василейлы усис шуд син на син сёрнитны Подь Генькӧд, Михаил Дьяконовкӧд.
Декабрь помланьын, Выль во водзвылын, педучилищеын ми виччысим кутшӧмкӧ зэв ыджыд гӧстьӧс. Актӧвӧй зал йӧзӧн тыр: студентъяс, преподавательяс, техперсонал. Кодъяскӧ весиг бокысь на воӧмаӧсь, да унаӧн сулалісны стен бердас. Сцена вылын - гӧрд дӧраӧн вевттьӧм пызан, кымынкӧ улӧс, трибуна.
Занавес сайсянь сцена вылӧ петіс миян директорным, а сы бӧрся - латшкӧсіник тушаа, ён, топыд тэчаса, военнӧй формаа том красноармеец. Турунвиж рӧма петлицаяса гимнастёркаа, киас кутіс сэтшӧм жӧ рӧма фуражка, морӧс вылас югъяліс кутшӧмкӧ эзысь медаль.
- Талун миянӧ воис ыджыд гӧсть, - висьталіс директор. - Тайӧ пограничник (ним-овсӧ вунӧді), Хасан тыдорса герой. Кыдзи сійӧ тышкасьӧма японечьяскӧд, висьтасяс ачыс.
Ми ставӧн, оръявлытӧг, сьӧлӧмсянь клопайтім геройлы. Сійӧ петіс трибуна дорӧ, тасма увсьыс мышлань вештыштіс гимнастёрка- ыслысь абутӧм чукыръяссӧ, негораа киас кызӧктыштіс да заводитіс.
- Студент ёртъяс! Преподаватель ёртъяс! Ме неважӧн на локті отпускӧ Сыктывкарӧ, аслам гортӧ, Дальньӧй Востоксянь, СССР да Корея костса граница вывсянь. Ме коймӧд во служита Хасан ты дорын, Посьет куръядорса Посьетскӧй пограничнӧй округлӧн ӧти пограничнӧй заставаын. Миян округ - медся асыввылын. Ми сайын - Японскӧй море...
Миян гӧсть висьталіс, мый 1938 вося июль 29-ӧд лунӧ японечьяс вуджӧмаӧсь Корея да СССР костса граница да уськӧдчӧмаӧсь миян заставаяс вылӧ. Пансяс чорыд, вир кисьтана тыш. Пограничникъяс дорйысясны повтӧг, вын жалиттӧг. Кыкнанладорсяньыс - уна воштӧмъяс. Японечьяслӧн лыдыс век содіс и содіс. Миянлы ковмис бӧрыньтчыны. Тадз кыссис кык вежон чӧж, август 11-ӧд лунӧдз, кытчӧдз миянлы отсӧг вылӧ абу воӧма танкӧвӧй батальон, и японечьяслы ковмӧма усйысьны бӧр.
Повтӧм пограничникӧс наградитӧмаӧсь “За отвагу’’ медальӧн да кык вежон кежлӧ лэдзӧмаӧсь гортас отпускӧ.
Бӧрас миян газетъяс гижлісны, мый японечьяс; кӧсйӧмаӧсь тӧдмавны миянлысь асыввыв границадорса оборонанымӧс.
- Вот тайӧ да! Вот тайӧ герой! - Василей общежитиеӧ мунігчӧж радліс да дивуйтчис сӧмын на кывлӧмтор вылас. - Кор арлыдӧй тырас, быть вӧзйыся пограничникӧ. Да, сӧмын пограничникӧ!
- Водзвыв висьтала: Василей збыль лоис пограничникӧн, сӧмын эз Дальньӧй Востокын, а Ленинградскӧй пограничнӧй округын. Но та йылысь бӧрынджык.
- А ӧні сылӧн ставнас лолыс и став думыс бергалісны ӧти нырвизьын. Физкультура урокъяс вылын старайтчис мый вынсьыс: стройын восьлавны ярскӧб вӧрзясӧн, чеччавны медылӧ и медвылӧ, турник да брусъяс вылын гимнастикаысь быд номер вӧчны медстӧча. Лызьӧн котралігӧн векджык зілис финишӧ воӧдчыны медводзын. А вот ичӧт калибра винтовкаысь лыйсьӧмын сійӧс некод суӧдны эз вермыв: быд пӧрйӧ пуляяслӧн вӧчӧм розьясысь чукӧрсӧ старайтчис пыр топӧдны и топӧдны мишеньлӧн десятка шӧрланьӧ. Бура лыйсьӧмысь сылы сетісны “Ворошиловский стрелок” значок. Ӧти кывйӧн кӧ, Василей ӧнісянь асьсӧ дасьтіс пограничникӧ.
- Лун бӧрся лун, вежон бӧрся вежон - со и матысмисны тувсов экзаменъяс. Василей ставсӧ сдайтіс “5” вылӧ да мӧд курс помаліс отличникӧн. Экзаменъяс бӧрын, июнь помын, кык вежон чӧж - военно-полевӧй сборъяс.
ОШ ВИДЗБОКСА ЛАГЕРЫН
- Ош видзбокса ӧти пожӧма раскын зэвтім брезентысь вурӧм палаткаяс, узьлӧм вылӧ чукӧртім кос турун, чегъялім коз да ньыв лапъяс. “А”, “б", “с” да “d’’ нёль группаысь чукӧрмис дас квайт-дас сизим арӧса сё гӧгӧр ныв да зон: “а” да “б” - коми группаяс, “с” - роч группа, спец- переселенечьяслӧн челядьыс, “” - дошкольнӧй воспитательясӧн лоасны. Ставнас лагерыс - стрелкӧвӧй рота, быд группа - стрелкӧвӧй взвод. Быд взводлӧн - нёль палатка нёль стрелкӧвӧй отделение.
“Дошколята” пиысь Ольга нима нывка вылӧ Василей арсяньыс нин гусьӧникӧн чӧвталіс синъяссӧ, но ылі сиктса вежавидзысь детинка эз на лысьтлы сы дорӧ матыстчывны. Но и кыдзи нӧ тӧдмасян нывкаыскӧд да восьтан ассьыд ыпъялысь сьӧлӧмтӧ? Он ӧд йӧз дырйи туй вылӧ сувтӧд да крапкы: “Ольга, ме тэнӧ радейта”. Тані, карсянь бокын, пожӧма ягын рытъя войяснас колӧ смелмӧдчывны. Василейлысь юр вемсӧ тайӧ думыс вундаліс некымын рыт чӧж нин.
Ольгалы эз жӧ вӧв веськодь тайӧ мича зонмыс, да и водзынджык нин казявлӧма Василейлысь кыйкнитавлӧмсӧ.
Василей вӧлі взводса командирӧн. Кобура пиын нагана, сылы тавой асылӧдз вичмис де- журитны-караулитны узьысь лагерсӧ: вежлавны постъяс вылысь часӧвӧйясӧс, быд взводын -дневальнӧйӧс. Василей шуис кыйӧдны, кор дошколята-нывъяс ветласны кустъяс сайӧ асланыс могӧн, бӧр локтігас чукӧстлыны ас дорас Ольгаӧс. Кыдзи артыштіс, сідзи и артмис. Ольга матыстчис:
- Мый нӧ?
- Колӧ сёрнитыштны.
- Мый йылысь? Ме ог эшты. Ме муна, а то нывъяс кутасны мыйкӧ лёктор думайтны, - аслыс эськӧ сэтшӧм жӧ окота сёрнитыштны зонмыскӧд, топӧдчывны сылы морӧс бердас, но полӧмыс вермис, да нывка неокотапырысь лӧсьӧдчис мунны нывъяс бӧрсянь. Василей удитіс муртса инмӧдчывны Олялы пельпомас да гусьӧникӧн вашнитны:
- Кор унмовсясны нывъясыд, час мысти кымын кута виччысьны эсійӧ пашкыр тугъя пожӧм дорас.
Ротаӧс узьны водтӧдӧм бӧрын Василей некымынысь кытшовтіс лагерсӧ, прӧверитіс постъяс. Сэсся матыстчис пожӧм дорӧ да пуксис орчча мыр вылӧ. Унаысь кыйкнитліс па- латаяслань, но Олялысь петӧмсӧ эз и казяв. А сійӧ дзик мӧдар боксянь кань моз гусьӧник матыстчис да вашнитіс:
- Ме локті...
Василейлӧн повзьӧмысла сьӧлӧмыс ыркнитліс, гашкӧ, ёнджыкасӧ ыджыд шудсьыс, бергӧдчис Ольгалань да здук-мӧд нинӧм эз и куж вӧчны ни шуны. Сэсся коркӧ нюжӧдіс ассьыс кияссӧ, босьтіс Ольгалысь да сӧмын и артмис ӧти кыв:
- Ольга.
Код тӧдас, дыр-ӧ сунлісны чӧв кык шуда морт ӧта-мӧдыслы пажід.
- Ме сэсся муна, нывъяс садьмасны да корсьны кутасны, - шуис Ольга, но кияссӧ эз прӧстмӧд. Василей матыстчис Ольгалань, ӧти кинас нывсӧ топӧдіс мышсяньыс, мӧднас - юрсӧ аслас морӧс бердӧ да кутіс шыльӧдны дона нывлысь юрсисӧ. Кыкнанныс кылісны ӧта- мӧдыслысь гораа сьӧлӧм тіпкӧмсӧ. Василей меліа вештыштіс морӧс бердсьыс Олялысь юрсӧ, кыкнан кинас пельяс дорӧдыс топӧдіс чужӧмсӧ, веськыда видзӧдліс нывлы лӧзов синъясас да кӧсйис матыстчывны вом дорас, но нывка чепӧсйис, скӧрысь йӧткыштіс зонмӧс ас дорсьыс да тэрыба, но кок шытӧг муніс лагерӧ.
- Кӧть и эз артмы тайӧ пӧрйӧ висьтавны Олялы ассьыс чӧжӧм думъяссӧ, инмӧдчывны нывлӧн оз тусьяс кодь вом дорӧ, Василей век жӧ вӧлі шуда. Шуда сы выйӧдз, мый сьӧлӧмыс морӧс пытшсьыс муртса эз чеччышт ортсӧ.
- Ӧля зэв жӧ дыр эз вермы унмовсьны зонкӧд аддзысьлӧм бӧрын.
- Ныла-зонмалӧн радейтчӧм таӧн эз кус. Мӧдарӧ, тайӧ медводдза аддзысьлӧмыс сӧмын на вӧлі дзоляник би киньӧн. Водзӧ сійӧ ӧзйис век югыдджыка и югыдджыка. Тані на, Ош видз лагерас, удитісны ӧта-мӧдыслы висьтавны ассьыныс дзебӧм думъяссӧ. Тані жӧ Василейлы удайтчис медводдзаысь инмӧдчывны нывлӧн пӧртмасьысь вом дорӧ.
- Ми Василейкӧд кык во чӧж олім вокъяс моз, юклім кыкнаннымлысь шогсӧ и гажсӧ, мыйӧн вермим, отсасим ӧта-мӧдлы. Кӧть и вывті жаль, но тайӧ лагерас ӧтлаын олӧмыс вӧлӧма медбӧръяӧн.
ПЕДУЧИЛИЩЕСЯНЬ ИНСТИТУТӦ
- Лагерь бӧрын ми кыкнанным разӧдчим каникулъяс вылӧ, а арнас, коймӧд курсӧ, Василей велӧдчыны эз лок. Збыльысьсӧ сійӧ меысь водзджык на локтӧма тані велӧдчыны, но корӧмаӧсь директор дорӧ да вӧзйӧмаӧсь сылы вуджны велӧдчыны мӧдлаӧ, кык вося учительскӧй институтӧ, физика да математика велӧдан факультетӧ. Вӧлӧмкӧ, институт абу тыртӧма студентъясӧс примитан плансӧ да шыӧдчӧмаӧсь педучилищеса директор дорӧ, медым мӧд курс помалысь вит медбур студентӧс вуджӧдісны институтӧ. Татчӧ и веськалас Василейыд да, дерт жӧ, оз ӧткажитчы - ӧд институт! Збыль вылас кӧ, налысь сӧгла- ситчӧмсӧ некод эз и юавлы. Василейлы общежитиеысь сетӧмаӧсь и аслыс жыр, кӧсйысьӧмаӧсь ыджыдджык стипендия.
Август медбӧръя луннас Василей воліс ме дорӧ, ӧтлаын шогсим да радлім. Но нинӧм он вӧч - колӧ торйӧдчыны. Сетім кыв тшӧкыда волыны ӧта-мӧд дорӧ.
Василей кӧть и вӧлі медся сюсьӧн математикаысь да физикаысь, но ӧд сійӧ эз велӧдчы коймӧд курсас, кӧні буретш и пуктӧны подувсӧ вузын велӧдчӧм вылӧ, коймӧд курсын велӧдчытӧг нинӧм и сёрнитны дифференциальнӧй да интегральнӧй исчислениеяс йылысь, аналитическӧй геометрия йылысь. И вот буретш тайӧ мыджӧдас и зурасис миян отличникным. Шӧр школаяс помалысь студентъяс зэв сюся кывзісны, мыйкӧ гижалісны, юасисны препо- давательяслысь, а Василей нинӧм эз гӧгӧрво - сук пемыд вӧр: ни ӧти трӧпа, енэжын ни ӧти кодзув. Мый вӧчны? Кӧть бӧр пышйы педучилищеӧ.
Но Василей абу сэтшӧм рӧдысь, кодъяс кокниа сетчӧны. Библиотекаысь босьтіс шӧр школалӧн 10-ӧд класслы учебникъяс, задачникъяс да быд рыт, лекцияяс бӧрын, кутіс штудируйтны глава бӧрся глава велӧдлытӧм материал алгебраысь, геометрияысь, стерео- метрияысь, физикаысь. А быд школьнӧй учебник гижӧма сідз, мый быд тема мыджсьӧ воддза тема вылас. Кӧсъян кӧ тӧдны медбӧръя темасӧ, мый вылӧ мыджсьӧ вузлӧн программаыс, колӧ велӧдны школалысь учебниксӧ ставнас.
Аски - бара нинӧм гӧгӧрвотӧм лекцияяс, рытнас - шӧр школаса учебникъяс. Василей, сюсь вежӧра, сьӧкыдлунысь повтӧм морт, но и сылы та сьӧкта грузыс эз ло вын сертиыс. Чужӧм вылас ёна омӧльтчис, быдторсьыс кутіс ӧдйӧ дӧзмыны, скӧравны. Вошис унмыс. Василейлы сентябрын тырис 18 арӧс. Сійӧ, дерт, та мында тӧжднад ачыс эз и казявлы тайӧс. Да сэкся томуловыс некод эз и пасйывлыны ассьыныс нимлун-чужан лунъяссӧ.
ЛОА ПОГРАНИЧНИКӦН!
Коми пединститутлы паныд вӧлі сулалӧ керйысь тшупӧм ӧти судта пу керка. Тайӧ вӧлі карса военкомат. Василей быд муніг видзӧдліс сы вылӧ: гашкӧ, век на кутіс надея лоны пограничникӧн, торъя нин ӧні, кор сы вылӧ ӧшйис та сьӧкта груз.
Эм роч шусьӧг: “Эз эськӧ вӧв шудыс, да шогыс отсаліс”. Октябрь шӧрын военкоматсянь Василейлы воис повестка - локны сійӧ то лун кежлӧ воинскӧй призыв вылӧ. Воинскӧй служба йылысь сэкся Закон серти быд том зонмӧс, кодлӧн эм тыр средньӧй образование, босьтлісны армияӧ 18 арӧссянь, кодлӧн эз вӧв -19 арӧссянь. А вот Василейлысь судьбасӧ решитӧмаӧсь военкоматса чиновникъяс: велӧдчан институтын - сідзкӧ тэнад эм колана образованиеыс, шагом марш - армияӧ. Том мортлӧн олӧмын татшӧм лёк тешыс лоис мӧдысь нин. Мыйла эськӧ эз сетны сылы бура помавны педучилищеӧ да сэк нин решитны армияӧ мунӧм йылысь? Ӧні артмис, мый армияыс лои пикӧ воӧм мортлӧн петан туйӧн.
Радлыны али шогсьыны Василейлы тайӧ кабалаыслы? Да кутшӧм вермас лоны майшасьӧм. Ура - армияӧ! Гашкӧ, удайтчас на и пограничнӧй войскаӧ вӧзйысьны. Тырмас кӧрпитны тангенс-котангенсъяс вылын! Тырмас кывзыны лекторсӧ, коді сёрнитӧ тэ серти дзик мӧд кыв вылын.
Урчитӧм кад кежлӧ Василей воис военкоматӧ. Сэні пукалісны нин том йӧз, виччысисны корӧм, мукӧдыс дзик пасьтӧмӧсь, коккост- са мужик добрасӧ кыкнан кинас дзебӧмӧн сулалісны еджыд халата докторъяс водзын. Бокынджык пукалісны том мичаник нывъяс да мыйкӧ гижалісны.
Кор ӧчередь воис Василейӧдз, тшӧктісны мукӧдсӧ моз жӧ пӧрччысьны.
Став бумагаяссӧ видлалӧм бӧрын сійӧс первой корисны терапевт дорӧ. Шӧркост арлыда нывбаба-врач мерайтіс температура, давление, кывзіс сьӧлӧм тіпкӧмсӧ, лолалӧмсӧ, тшӧктіс восьтывны вомсӧ да “а-а-а” шуны. Мыйкӧ гижис да ыстіс водзӧ, хирург дорӧ. Сэсся стоматолог, невропатолог и медбӧрын - окулист. Быд врач гижӧма: “Здоров”. Медбӧрын кутшӧмкӧ зэв скӧр чужӧма командир, пет- лицаясас кык шпалӧн. Василейлӧн бумагаясӧн тӧдмасьӧм бӧрын командирлӧн чужӧмыс друг вежсис. Гажа нюмдіс:
- А, ворошиловскӧй стрелок! И лызьӧн бура котралан. Бур, татшӧм зонъясыс буретш миянлы колӧны. Кутшӧм войскаын кӧсъян служитны, том морт?- юаліс майор.
- Ме эськӧ пограничникӧн кӧсйи лоны, - полігтырйи вочавидзис Василей.
- Но мый нӧ, кутан кӧ сідзи жӧ старайтчыны, кыдзи велӧдчӧмыд педучилищеад, тэысь вермас артмыны бур пограничник. - Сэсся, мукӧд военнӧйяскӧд сёрнитӧм бӧрын, вӧчис кывкӧртӧд:
- Пограничнӧй войска. Кор кутам нуны - юӧртам.
Быттьӧ вына бордъяс быдмисны Василей мыш сайын: “Ур-а! Армияӧ нуасны! Лоа пограничникӧн!”
Сійӧ тэрыба пасьтасис, кватитіс киас документъяс и кыккокйыв лэбис чой горув карса по- шталань, паныд локтысь йӧзкӧд некымынысь муртса эз зурась. Котӧртігмозыс сочинитіс мамыслы телеграмма: “Босьтісны армияӧ мунан лун йылысь юӧрта торйӧн Василей”. Сы бӧрын пыралӧма миян общежитиеӧ, а сэсянь - педучилищеӧ, ме дорӧ. Переменасӧ муртса виччысьӧма, ӧдзӧсӧд петігӧн менӧ и паныдаліс да киӧд кватитӧмӧн кыскис кильчӧ вылӧ.
- Менӧ босьтісны армияӧ, пограничнӧй войскаӧ, - ошйысис другӧй.
- Кыдзи армияӧ? А институтыд? - ме эг гӧгӧрво Василейлысь радлӧмсӧ. - Тэнад жӧ абу тыр средньӧй образованиеыд, тэнӧ оз вермыны босьтны армияӧ, - друг юрӧ воис кольӧм воын на велӧдӧм закон, мый серти мунӧ военнӧй служба вылӧ призывайтӧм.
- Чӧрту институтыд, чӧрту став лекцияыс! Институт менӧ виччысьлас, некытчӧ оз пышйы, - радліс Василей.
Занятиеяс бӧрын пыралім первой общежитиеӧ, ме коли сумкаӧс, сэсся столӧвӧйӧ пыдди ми решитім ветлыны “Октябрь” нима ресторанӧ. Официанткалысь корим меню да, лыддьӧм бӧрын, закажитім кык порцияӧн котлет, винегрет да 300 грамм портвейн. Тадзи ми шуим пасйыны кыкнаннымлысь неважӧн 18 арӧс тыран лун да Василейӧс армияӧ босьтӧм.
Сійӧ став босьтлӧм книгасӧ бӧр сдайтіс библиотекаӧ, дугдіс ветлыны лекцияяс вылӧ, сы пыдди быд асыв пыравліс военкоматӧ да сетавліс ӧти и сійӧ жӧ юалӧм: “Кор нуанныд армияӧ?” Секретарыс быд пӧрйӧ жӧ, попугай моз, ӧткодя вочавидзис: “Виччысь, юӧртам”.
Та бӧрын воліс ме дорӧ да занятиеяс помасьтӧдз пукавліс мекӧд орччӧн. Лекцияяс вылӧ волывлытӧмсӧ казялӧмаӧсь институтын да Василейӧс корӧмаӧсь декан дорӧ. Сэні висьталасны, мый найӧ оз жӧ тӧдны, кор нуасны армияӧ, сы вӧсна колӧ водзӧ велӧдчыны. Гашкӧ, и ковмас на первой семестрысь экзаменъяс сдайтны. Оз кӧ кут ветлыны лекцияяс вылӧ, сійӧс ковмас дугӧдны стипендияысь да ыстыны общежитиеысь.
Колӧ жӧ татшӧм налькйӧ веськавны: и гортӧ кайны оз позь, и мустӧм лекцияяс вылӧ бара колӧ ветлыны. Кытчӧ воштысян - быть пӧкӧритчы. Военкоматӧ ӧні пыравліс лекцияяс бӧрын, но сэні нинӧм на жӧ абу выльыс. Сійӧ кутіс лун ветлыны пединститутӧ, лун - педучилищеӧ.
Звезда. – 1997. - 18 декабря
МЕДВОДДЗА ДВОЙКА
Тадзи кыссис 1940-ӧд воӧдз. А Выль во бӧрын - экзаменъяс. Первойӧн, вежон мысти, - высшӧй алгебра. А Василейлӧн джын лекцияыс абу гижӧма. Учебник вылӧ нинӧм и надейтчыны. Выль ёртъяскӧд кутіс гӧтӧвитчыны медводдза экзаменъяс кежлӧ. Найӧ радпырысь вӧліны дасьӧсь отсыштны пикӧ воӧм мортлы, но, тыдалӧ, весьшӧрӧ: юрас сылӧн ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧм лестукъяс да найӧс йитлыны он нин удит. Экзаменъяс, дерт, он сдайт.
Медводдза экзамен вылас муніс быттьӧ кольмӧм юра, казнитӧм вылӧ моз. И мыйысь медъёна поліс, сійӧ и лоис: двойка.
Та бӧрын сылы ставыс лои веськодь, син водзас ставыс пемдіс. Столӧвӧйын вомас нинӧм эз пыр. Сійӧс мучитіс дум: мый водзӧ вӧчны, кытчӧ воштысьны?
Столӧвӧйӧ друг пырисны некымын тӧдса студент, аддзисны шогсьысь Василейӧс да ӧдзӧс дорсянь на гажаа горӧдісны:
- Василь! Тэнад тройка! Седьяков тшӧктіс висьтавны, мый оценкасӧ вежӧма, мед пӧ гӧтӧвитчас мукӧд экзаменъяс кежлӧ.
Выль ёртъясыс ёна отсалісны, и кольӧм куим экзаменсӧ Василей сдайтіс четыреяс вылӧ. Мортыд бӧр ловзис.
Экзаменъяс помасисны, заводитчисны тӧвся каникулъяс. Автобусъяс сэки эз на ветлыны да гортӧ кайлыны нинӧмӧн. Ковмас кадсӧ кыдзкӧ тані нин коллявны. Корсис адрессӧ да ветліс батьыслӧн карса ылыс тӧдсаяс ордӧ. Пӧрысь гозъя весиг вердыштісны зонмӧс, сэсся та вылын и помасис гӧститчӧмыс. Унджык кадсӧ колляліс библиотекаын, рытъяснас воліс ме дорӧ да корсюрӧ ветлім кино вылӧ.
ПЕРВОЙЫСЬ КӦРТ ТУЙ ВЫЛЫН
Вежон мысти корисны военкоматӧ да висьталісны, медым призывник лӧсьӧдчис ылі туйӧ: карсянь кутасны нуны Мураши кӧрт туй станцияӧдз автобусӧн.
Кык лун мысти, водз асылӧ, дас кӧкъямыс местаа нёль автобусӧн петісны туйӧ да сійӧ жӧ рытнас вӧліны Мураши станция вылынӧсь нин. Сэні призывникъясӧс виччысьӧмаӧсь грузӧвӧй вагон-теплушкаяс: ӧдзӧссяньыс кыкнан бокас пӧвйысь кык судта наръяс, джодж шӧрас - чугун пач-буржуйка.
Сыктывкарсаяслы вичмисны кык орччӧн сулалысь вагон. Призывникъяс пиысь унджыкыс вӧліны комияс. Вӧліны и некымын роч зон, зэв сибыдӧсь, варовӧсь. Студентъяс пиысь Василейысь ӧтдор нӧшта вӧліны куимӧн. Мукӧдыс - унджыкыс лесозаводысь да стрӧитчанінысь рабочӧйяс, кодкӧ - бухгалтер, кодкӧ - шофёр.
Писькӧс зонъяс ведраӧн ветлісны да вайисны орчча платформа вылысь из шом, ломзьӧдчӧм вылӧ кыськӧ аддзӧмаӧсь пу ящик пӧвъяс, да недыр мысти вагон шӧрын кутіс гажаа трачкӧдчыны би. Регыд вагон пытшкын шоналіс.
Поезд вӧрзис вой шӧр бӧрын. Сійӧ кыссис расписаниетӧг. Пӧшти быд станция вылын лоӧ сулавны - лэдзны ордйысь да паныд локтысь посздъяссӧ. Кытчӧ нуӧны, дерт, некод эз тӧд. Москваын лэдзисны санпро- пускник пыр, пӧжисны паськӧмъяс. Нёльӧд сутки тыригӧн, рытланьыс, поезд сувтіс неыджыд станция дорӧ. “Демешкин перевоз. Ленинградскӧй кӧрт туй”, - лыддис Василей. Коді чемодана, коді портфеля, коді и пелькиник нопъя - стройӧн нуӧдісны неыджыд пывсянӧ. Тані тшӧктісны пӧрччысьны, кӧлуйсӧ гартыштны тубрасӧ да розя картонтор пыр пысалӧм кӧвйӧн кӧртавны, картон вылас гижны ассьыд ним-овтӧ, гортса адрестӧ да тубрассӧ сдайтны каптенор- муслы.
Душ улын мыссьӧм бӧрын петкӧдісны мӧд ӧдзӧсӧд, кӧні сеталісны выль военнӧй кӧмпаськӧм: яйбердса да шоныд дӧрӧм, кальсон, виж рӧма галипе гач, гимнастёрка, гач бердӧ да коскӧ тасмаяс, кирза сапӧг пара, помазеяысь нямӧд пара, шынель, ёсь йыла “будёновка”, ки чышкӧд, воротник улӧ вурны еджыд дӧра тор, ема сунис, кӧлуй ноп, гимнастёрка да шынель бердӧ вурӧм вылӧ турунвиж петлицаяс.
Новобранечьяс пасьтасисны выль кӧмпаськӧмӧн, ставныслы зэв нимкодь. Посниторъяссӧ сюялісны нопъясӧ да стройӧн жӧ мунісны казармаӧ.
Бур, мый став комисӧ чукӧртӧмаӧсь ӧти взводӧ. Узьлыны ковмис кык судта наръяс вылын. Прӧстыняяс улын - идзасысь вольпась да юрлӧсъяс, вевттьысьны - ной шебрасъяс.
ГӦРД АРМЕЕЧ КОКШАРОВ
Василей шуда - лои красноармеечӧн. Эскис, мый лоас и пограничникӧн. Дас ӧти часын - отбой: ставлы ӧтпырйӧ водны да мед вӧлі шы ни тӧв. Но регыдӧн унмовсьны эз
артмы - вежӧрын визувтіс став воддза олӧмыс, педучилищеын велӧдчӧмыс, аслас другъясыс. Медся ёна сьӧлӧмсӧ шонтіс Оляӧс казьтылӧм. Коркӧ сэсся унмовсьӧма жӧ.
Асывнас, квайт часын, кыліс гораа “подъём!” Взводса командирӧс вежысь тэрмӧдліс пасьтасьны да ӧдйӧ петны физическӧй зарядка вылӧ. Отделениеса командирыс, коді узис красноармеечьяскӧд ӧтлаын, чеччӧма водзджык нин, пасьтасьӧма да, кыдз кужис, отсаліс петны дасьӧн ывлаӧ.
Февральын Чудскӧй ты бокын, коді Ленинградсянь лунвылынджык, эз нин вӧвны сэтшӧм кӧдзыдъяс, кыдзи январын. Сы вӧсна зарядкасӧ вӧчлісны шынельястӧг. Дас минут чӧж котрӧдласны сы выйӧдз, мый шынельтӧг пӧсялан да лапыд улыс дӧрӧмтӧ лоӧ косьтыны яй бердад.
Медводдза луннас зарядка вӧлі дженьыдджык. Бӧр пыртісны казармаӧ да мыссьытӧдз тшӧктісны пӧрччавны сапӧгъяс. Командир видзӧдіс, кыдзи том зонъяс нямӧдась- лӧмаӧсь да шемӧсмис - то ли скӧрмис, то ли серамыс петіс: коді кыдзи кужӧма, сідзи и ёкмыльтлӧмаӧсь тэрмасигад. Сэсся ставнысӧ пуксьӧдіс улыс наръяс вылас ӧта- мӧдыслы воча, ачыс пуксис наръяс помас улӧс вылӧ, пӧрччис ассьыс сапӧгсӧ, ӧти нямӧдсӧ вольсаліс джоджас, пуктіс шуйга коксӧ нямӧд вылас да петкӧдліс, кыдзи колӧ гартны. Сідзи гартіс и мӧд коксӧ да сюйис
сапӧг пиас. Та бӧрын тшӧктіс тадзи жӧ вӧчны ставныслы. Но другӧн уналӧн эз на артмы: пессисны, кашкисны. Сы вӧсна ковмис быд кусыньтӧм вӧчны команда улын: вӧч - раз, вӧч - два, вӧч - три... Эновтны! Вӧчны выльысь: вӧч - раз, вӧч - два...
Со тадзи заводитчис Василейлӧн армияын служитӧм. Колӧ шуны, мый сылы и тані, армияын, велӧдчӧмыс сетчис мукӧд дорсьыс кокниджыка: дерт жӧ, буракӧ, тӧдчис педучилищеын на кык вося тренируйтчӧмыс. Быд лун “подъём” командасянь некымын дас секунд мысти зарядка вылӧ чукӧртчӧм велӧдӧ том йӧзӧс лоны дасьӧн быд минут пӧртны олӧмӧ боевӧй приказ, закалнйтӧ характер. Аскиа пограничниклы татшӧм велӧдчӧмыс - вывті коланатор: пограничнӧй нарядсянь кӧ заставаӧ воас юӧр граница гусьӧн вуджысь йылысь, сэк жӧ сетасны команда: “Застава - в ружьё!”, и здук мысти нин палялан унмысь да тыш кежлӧ тырвыйӧ дасьӧн вӧтчан нарушитель бӧрся. Миян герой лӧсьӧдчис видзны СССР-лысь государственнӧй граница Литва, Латвия, Эстония да Финляндия костын.
Кутшӧм вӧлі му вывті прӧйдитысь сэкся границаыс? Медводз, сійӧ некымын дас метр пасьта куш прӧсека. Мыр ни вуж, ни гырысь из - пуяс пӧрӧдӧма, мыръяс перъялӧма да идралӧма. Граница вылас сувтӧдӧма кык метр судта пограничнӧй сюръяяс, вылі помас тувъялӧма пӧвтор “СССР” гижӧдӧн. Граница кузяла, сюръяяс костас, некымын радӧн нюжӧдӧма бытшкасьысь сутугаысь ӧграда, ӧграда пӧлӧныс, миянладорсянь, дас метр пасьта мусӧ гӧрӧма да шыльыда кура- налӧма. Заставасянь граница дорын некымын точкаӧдз мунӧ му пытшкӧ дзебӧм телефон кабель.
Некымын морта пограничнӧй наряд лун и вой ветлӧдлӧ граница пӧлӧн да видзӧдӧ, абу-ӧ кураналӧм му вылас кутшӧмкӧ выль пас, вуджӧма-ӧ кодкӧ границасӧ. Аддзасны кӧ кок туйсӧ - котӧрӧн телефон точкаӧдз да зептын новлӧдлан аппарат пыр юӧртан та йылысь заставаӧ. Граница вылын, син судзмӧн ылнаын, сувтӧдӧмаӧсь пограничнӧй вышкаяс, кӧні лун и вой сулалӧны часӧвӧйяс. Вывсянь кӧ заставаӧ воас юӧр, мый налӧн участок вылын виччыссьӧ гусьӧн граница вуджӧм, ӧпаснӧй местаясын гусяинӧ дзеблалӧны некымын мортысь “секретъяс”.
Василейлы служитсис велӧдчан батальонын, ас думсьыс, кокниа: гортсяньыс нин та вылӧ сылӧн вӧлі, кыдз шуласны, “психологическӧй лӧсьӧдчӧм”. Винтовка разьны да бӧр чукӧртны велаліс син куньӧмӧн; уставъяс велӧдӧм, лыйсьӧм, спортивнӧй гимнастика, лызь вылын котралӧм - ставыс сетчис кокниа.
Война бӧрас нин, карын аддзысьлігӧн, Василей висьталіс некымын тешкодьтор медводдза тӧлысьясас служитӧм йывсьыс.
МЕДСЯ СКӦР ДА МЕДСЯ ШАНЬ НАЧАЛЬНИКЪЯС
Том красноармеечьяс медся ёна повлісны кык начальникысь: военнӧй врачысь да сьӧм сеталысь кассирысь. Военнӧй врачнас вӧлі сьӧд юрсиа, сьӧд синъяса, паськыд чужӧма мужичӧй, медицинскӧй службаса майор. Кажитчис, мый сійӧ некодлы некор воча эз нюмъёвтлы, морт вылӧ кӧ корсюрӧ видзӧдлас, то сӧмын син лыс пырыс, букыша. Та понда сыысь быдӧн поліс. Но и не сӧмын та понда. Быд ротаын сійӧ лыддьыліс лекцияяс “Мыйла ми висям” тема вылӧ. Мирнӧй кадӧ, майор серти, висьмӧны сӧмын лэдзчысьӧм, кывзысьтӧм, кывкуттӧм йӧз. Висьмин - ачыд мыжа. Мыйла овлӧны кынӧм висьӧмъяс? Мыськытӧм киӧн да мыськытӧм прӧдукта сёйӧмысь. Мыйысь овлӧны горш висьӧмъяс? Дерт жӧ, кынмӧмысь. А кынмывлӧ сійӧ, коді кӧдзыдысь оз видзчысь да абу водзвыв закалит- чӧма. А ёнмӧдчӧмыд - ас саяд, некод тэнӧ ёнмӧдны оз вермы. Сідзкӧ, висьман - бара ачыд мыжа. Тадзи позьӧ лыддьӧдлыны помтӧг, и быд пӧрйӧ мыжанас лоан ачыд.
Висьман кӧ збыльысь да ковмас мунны врач дорӧ, сійӧ, дерт жӧ, кывзас, сетас ле
карство, но мунтӧдзыд бурпӧт видас. И збыль, красноармеечьяс недыр мысти дугдісны висьны.
Мӧд повзьӧдлысьнас вӧлі кассир. Красноармеечьяслы быд тӧлысь, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, сетавлісны дас нёль шайта денежнӧй довольствие. Кассирнас вӧлі мӧд ранга техник-интендант, коді воліс пограничнӧй отрядса штабсянь.
Пызан сайын пукалӧ кассир, орччӧн - касса ящик. Коридорын - ӧчередь. Пыран - колӧ ӧдзӧс дорас сувтыштлыны, веськыд китӧ лэптыны веськыд кӧсича дорад, да сідзи, медым ки пыдӧсыд видзӧдіс стӧч веськыд бандзибъяд; строевӧй шагӧн матыстчыны пызан дорӧ, стӧч ӧти метр ылнаӧ сувтны да, кассирлы синмас видзӧдіг, шуны татшӧм кывъяс: “Товарищ техник-интендант второго ранга, красноармеец Кокшаров явился за получением денежного доволь- ствия.”
Рочьяслӧн, кӧть и оз быдӧнлӧн да оз дзик пыр, но век жӧ вӧлі артмӧ кокниджыка. Но миянӧс, комиясӧс, унджыксӧ бӧр бергӧдліс выльысь велӧдны “молитвасӧ”, мукӧдсӧ весиг пызан дорӧдзыс эз сибӧдлы. Помкаыд крукасьны сылы век вӧлі сюрӧ. Горӧдас:
- Отставить! Кру-гом, шагом марш!
И петан, выльысь сувтан ӧчередьӧ да бара сійӧ жӧ “молитваыс”.
Кык тӧлысь бӧрын, март помын, - боевӧй винтовкаысь боевӧй пуляясӧн лыйсьӧм. Огневӧй рубежсянь сё метр сайӧ сувтӧдӧма бедьяс вылӧ фанераысь вундалӧм морт мыгӧра мипіеньяс. Быд взводлӧн аслас огневӧй рубеж, аслас вит мишень. Кор лыйсясны нёльнан взводысь кызьнан стрелокыс, ротаса дежурнӧй командир горӧдас: “Встать! К мишеням!”
Со и Василейлы воис ӧчередь. Ружьеысь лыйсьӧм коми зонлы эз нин вӧв выльторйӧн. Но тані колӧ стӧча веськавны мишень шӧрас. Правилӧ серти водіс, винтовкасӧ топӧдіс гырддзаясӧн муас мыджсьӧм кияснас, прикладсӧ - пельпомас, зарадитіс винтовкасӧ куим патронӧн, чуньнас инмӧдчис курок вылас, морӧс тырыс кыскис сынӧдсӧ да, мишеньӧ чӧла метитчигмоз, кутіс виччысьны ”Огонь” команда.
Со и лыйсьыссис. Кор кыліс команда: “Встать! К мишеням!”, Василей звирк чеччис да лыйсьысьяскӧд ӧтлаын котӧртіс ми- шеньяс дорӧ. Дзик мишень шӧрас, десятка гӧгыль пытшкас, куим розьысь артмӧма ӧткодь бокъяса треугольник, вит сантиметр ылнаынӧсь ӧта-мӧдсьыс. Кор локтісны бӧр огневӧй рубежӧ, взводса командир доложитіс красноармееч Кокшаровлӧн очкояс йылысь ротаса командирлы. Сылы аслыс лои оеота видзöдлыны том красноармеечлы лысьöм кузя результатсö да гырысь воськовъясöн ветлiс мишеньяс дорö. Кор бöр локтiс, горöдiс:
_ Построить роту!
Кор ставöн сувталiсны стройö, бара комундуйтiс:
- Рота, смирно! Красноармеец Кокшаров, выйти из сторя!
Василей петiс да сувтiс строй водзö.
- За отличную стрельбу от лица службы объявляю благодарность. Разойдись!
МАРШАЛ ТИМОШЕНКОЛӦН ПРИКАЗ СЕРТИ
1940 вося март 12-ӧд лунӧ кусіс став мир водзас юр яндзим советско-финскӧй война, кодӧс ӧзтылісны кын сьӧлӧма да кӧин горш- луна политикъяс. Мыйта бур йӧзӧс ми сэки воштім, ӧніӧдз некод оз тӧд. Да и кор да коді лыддьыліс Россияын воштӧм морт юр лыдсӧ? Эз ӧд прӧста шулы роч поэт Тютчев: “Вежӧрӧн Россияӧс он гӧгӧрво”. Рытыв- войвыв фронтӧн командуйтліс маршал Тимошенко, бӧрынджык сійӧс индісны весиг оборонаса министрӧн.
Войналы кывкӧртӧдъяс вӧчигӧн генеральнӧй штабын шуисны: “Война вылын кынмалӧм вӧсна лои уна воштӧм сы вӧсна, мый сӧветскӧй боецъяс эз вӧвны дасьӧсь дыр овны да нуны боевӧй действиеяс полевӧй условиеясын. Армия война кежлӧ эз вӧв и ӧні абу дась. Колӧ пырысь-пыр жӧ примитны крут мераяс.”
Дзоньнас полкъяс эновтісны казармаяс да овмӧдчисны лыскӧн тупкалӧм шалашъясӧ, брезентысь палаткаясӧ. Быд роталы вичмӧдісны полевӧй кухняӧн, и красноармеечьяс сёйисны алюминийысь вӧчӧм векньыдик портъясысь. Сэтчӧ вӧлі кисьтӧны пӧсь шыд, вевтас - проса рок. Кор шыдыс да рокыс сёйсис, сэтчӧ жӧ кисьтасны пӧсь чай: мыськӧм ради дозъяс пытшсӧ чайнас солькнитан да сёян колясыскӧд ӧтлаын и юан. Тӧвнад пӧрттӧ мыськыны кытысь ваыс? “А лымйыс нӧ этша?” - шуасны мӧдъяс. Первойсӧ лымйӧн и мыськывлісны, кытчӧдз тырмис матігӧгӧрсьыс, а мукӧдыс мыськытӧг и сюйлісны кӧлуй нопъясас. Регыд мысти быдлаын паськалісны кынӧм висьӧмъяс, сэсь и тась кылан кызӧм, несъялӧм. Унаӧн висьмисны трахеитӧн,бронхитӧн, пневмонияӧн. Кирзӧвӧй сапӧгъяс пиын кыпталісны кок чуньяссӧ. Лазаретъяс тырисны висьысьясӧн.
Тӧлысь кык мысти йӧзсӧ бӧр ковмис пыртны казармаясӧ.
Василейлысь батальонсӧ вӧрӧ эськӧ эз петкӧдлыны, а вот столӧвӧй тупкыны да сёянсӧ ӧшиньӧ вӧчӧм розь пыр сетавны кутшӧмкӧ военнӧй чиновниклӧн юрыс “уджалӧма”.
КУРСАНТ КОКШАРОВ ВЕЛӦДЧӦ КОМАНДИРӦ
Апрель шӧрын велӧдчӧм помасис. Ӧтиясӧс разӧдісны граница вылӧ, заставаясӧ, мӧдъясӧс - младшӧй командиръясӧс дасьтан школаӧ. Василей веськаліс курсантъяс лыдӧ. Мӧд луннас жӧ пуксьӧдісны поездӧ да нуисны Ораниенбаумӧ (ӧнія Ломоносов карӧ). Татчӧ чукӧртӧмаӧсь том йӧзӧс учебнӧй батальонысь да став округса пограничнӧй заставаясысь. Мыйӧн нӧ торъялӧ воддзасьыс тані велӧдчӧмыс? Тані пыдісяньджык велӧдӧны граница видзан правилӧяс, инструкцияяс, воинскӧй уставъяс, военнӧй история, стратегия да тактика. Тӧрытъя отличник - тэ тані бара лоин радӧвӧй курсантӧн. Воддза дорысь тані бурджыка вердісны, бурджык велӧдчан классъяс, синводзса пособиеяс, спортивнӧй оборудование.
Тӧлысь мысти, май шӧрын, школасӧ вуджӧдісны гожся лагерӧ - Ленинградсянь квайтымын километрӧн войвылынджык Васкелово станция дорӧ. Узьлыны тані ковмис зэвтны дас кык местаа палаткаяс, кытчӧ буретш тӧрӧ ӧти отделение. Столӧвӧй - восьса бокъяса вевт улын пызанъяс да скамьяяс, зал помас - кухня.
Велӧдчӧм муніс водзӧ.
Май 28 лунӧ став страна пасйис Пограничниклысь лун. Ленинградскӧй военнӧй округлӧн управлениебердса культура дворечын вӧлі торжественнӧй собрание. Курсантъяс пиысь бӧрйисны кӧкъямысӧс (на лыдын и Василейӧс) округлысь знамя видзан почётнӧй караул. Разводящӧйнас индісны сержант Цвитненкоӧс, Василейлысь командирсӧ. Ленинградӧ воисны асъя поездӧн да собраниеӧдзыс удайтчис тренируйтчыштны на.
Праздник помасьӧм бӧрын командующӧй висьталіс благодарность бура служитӧмысь да тшӧктіс курсантъясӧс бура вердны штаб- бердся столовӧйын.
Финляндскӧй вокзалӧдз вайисны автобусӧн, да сёр войын нин курсантъяс воисны гожся лагерӧ.
Звезда. – 1997. - 20 декабря
ФИЗКУЛЬТУРНИКЪЯСЛӦН ПРАЗДНИК
1939 вося июль 18-ӧд лунсянь странаын быд во заводитісны пасйыны том йӧзлысь зэв гажа праздник - Физкультурниклысь лун.
Во мысти тайӧ праздник вылас Ленинградӧ корисны и Васкеловоса курсантъясӧс. Кык вежонӧн водз быд лун, ӧбед бӧрын, кык час чӧж кутісны гӧтӧвитны Урицкӧй площадь вылын праздник кежлӧ. Медся сьӧкыдӧн вӧлі ӧдйӧ, торксьытӧг сувтавны нёльсё морта командаӧ - артмӧ кызь морта кызь радысь квадрат. Колӧ минут джынйӧн, сорасьтӧг, корсьны стӧч ассьыд местатӧ. Сувталан, рӧвняйтчан, и друг - разойдись! Мӧдысь колӧ сувтавны дзик мӧдарӧ чужӧмӧн, но оз места вылад, а ставнас квадратсӧ бергӧдӧмӧн. Тадзи уна пӧрйӧ то сувтлан, то разӧдчан. Аски - бара сійӧ жӧ . Кор нин кутіс артмыны, стройӧн кутісны новлӧдлыны плац вывті да тэрмасьӧмӧн тувъялӧм трибуна вывсянь горӧдӧм вылӧ колӧ нёльсё горшӧн косьыштны “ура-а-а!..”
Праздник лун водзын пывсьӧдісны, пасьтӧдісны выль майкаясӧн да трусикъяссӧ Ӧбед пыдди водзвыв сеталісны кос паёкъяс. Аскинас водз вердісны завтракӧн да стройӧн нуисны кӧрт туй станция вылӧ. Регыд мысти воис электричка, и часӧн-джынйӧн мысти вӧліны нин Финляндскӧй вокзал вылын. Сысянь стройӧн Зимньӧй Дворечӧдз.
Стройӧ сувтӧдтӧдз вӧлі час мында прӧст кад, и Цвитненко вӧзйысис взводса командирлысь отделениеыскӧд ветлыны тайӧ ыджыд карас матігӧгӧрса нималана местаясӧдз. Первойӧн петісны Нева ю берегӧ, и син водзын воссис мойдын кодь паськыд да мича панорама: Нева вомӧн нюжӧдӧм посъяс, быдӧн аслыссяма скульптурнӧй памятникӧн, Адмиралтейство; мӧдлапӧлас Пётр первыйлӧн кунсткамера, Петропавловскӧй крепӧсть енэжӧ мытшасьысь шпильпас. Сэсся мунісны декабристъяслӧн (вӧвлӧм Се- натскӧй) площадь вылӧ, кӧні красуйтчис верзьӧма Пётр первыйлӧн бронзаысь кисьтӧм “Меднӧй всадник” памятникыс. Та бӧрын - торъялана ыджыд да мича Исаакиевскӧй собор. Собор водзсӧ мичмӧдӧны Карелияысь вайӧм гранитнӧй изйысь дас ӧкмыс метр судта шыльыд гӧгрӧс колоннаяс.
Водзӧ вылӧ чеччыштӧмӧн висьтала, мый Василейлы удайтчас на бӧрынджык став тайӧ мичсӧ выльысь аддзывны, и не сӧмын ортсысяньыс, но и Исаакийлысь, Зимньӧй Дворечлысь, Эрмитажлысь уна рӧмӧн дзирдалысь пытшкӧсъяссӧ.
Сэсся бӧр воисны площадь вылас да дыр любуйтчисны да шензисны мичлуннас площадь шорын дӧввидзысь столп вылӧ, кодӧс лэптӧмаӧсь Ӧльӧксан первый царь ним кузя. (Пушкин шуліс: “Вознёсся выше он главою непокорнӧй Александрийского столпа.”).
Адӧй, адӧй! Кутшӧм грӧмадинаяс кужлӧмаӧсь стрӧитны важ йӧз, кутшӧм яръюгыд мичлун! Важ йӧз кужлӧмаӧсь уджавны, уджавны сьӧлӧмсянь, уджсӧ радейтӧмӧн. Мӧд ног татшӧм мичыс оз артмы.
Кор бӧр воисны Зимньӧй Двореч дорӧ, ставӧн нин вӧліны спортивнӧй формааӧсь: майка, трусик да кучик тапочки.
Регыд мысти кыліс команда: “Петны да сувтны стройӧ!” Сувталісны. Кодкӧ юрнуӧдӧм улын нёльсё курсант строевӧй шагӧн восьлалісны Урицкий нима (вӧвлӧм Дворцӧвӧй) площадь вывті да регыд и сувтісны площадь шӧрас, столпсянь матын. Бӧрсянь и бокиті пыр локталісны выль командаяс, и недыр мысти площадьыс тырис йӧзӧн. Артмис сідз, мый куимнан боксянь, шуйгавыв кындзи, кытшалісны том нывбабаяслӧн командаяс: водзын - Ленинградса пединститутысь студенткаяс, веськыдвылын - дӧра кыысьяс, бӧрын - “Зенит” обществолӧн ӧтвывтӧм команда. Пӧшти час коли места вылӧ воӧмсянь , да йӧз, дерт, мудзисны нин прӧста сулалӧмсьыс. То ӧтилаын, то мӧдлаын артмисны неыджыд йӧз чукӧръяс - шутка, серам; востер курсантъяс удитӧмаӧсь тӧдмасьны орччӧн сулалысь том нывбабаяскӧд. Кодӧскӧ курсантъяс пиысь найӧ кыскӧмаӧсь асланыс кытшӧ да ызъялан серам улын кутӧм кияса зонлысь видлӧмаӧсь лэдзны трусиксӧ. Боевӧй разведка пӧ тайӧ, ӧдва и удайтчис дорйыны пленӧ веськавлӧм морттӧ. Сійӧ ачыс оз и майшась, сӧмын жеръялӧ.
Мӧд час нин сулалӧны жар шонді водзын, и некутшӧм команда. Том зонъясысь кодсюрӧлӧн кутіс писькӧдчыны ичӧт ас могыс. Но кытчӧ сайӧдчан - гӧгӧр йӧз, кок улын асфальт. Нӧшта на час джын колис - и нинӧм. Сэтӧн и татӧн зонъяс вӧчалісны негырысь кытшъяс, да сэтысянь уна вожӧн артмисны векньыдик, асфальт кӧтӧдысь визьяс. Василейӧс эськӧ ёна жӧ топӧдіс, но вежавидзысь мортыд эз лысьт тадзитӧ. Мӧдарӧ, сылы лои яндзим курсантъяслӧн вӧчӧмторсьыс. Командирлысь юаліс да ёртыскӧд кыкӧн веськыда стройяс костӧдыс котӧртлісны Зимньӧй Дворечӧдз.
Кор найӧ локтісны бӧр, недыр мысти и кылісны дыр виччысян митинглысь заводитчӧмсӧ. Микрофон йитӧм бӧрын кутіс кывны площадьыслӧн гызьӧмыс. Ленинград карлӧн исполкомса председатель чолӧмаліс физкультурникъяслы^ уна сюрса колоннаяссӧ, висьталіс йӧз олӧмын физкультура да спортлысь тӧдчанлунсӧ, чолӧмаліс ыджыд праздникӧн да восьтіс демонстрация. Та бӧрын кыліс команда: “Строевым шагом, колонна за колоннӧй, мимӧ трибуны шагом - марш!”
Грымӧбтіс духӧвӧй оркестр. Ловтӧ кыпӧдысь марш шыяс улын колонна бӧрся колонна мӧдӧдчисны трибуналань. Кор матыстчис курсантъяслӧн колонна, трибуна вывсянь чолӧмалісны: “Физкультурник-пограничникъяслы - слава!” Курсантъяс вочавидзисны дружнӧй “ураӧн”, да тайӧн став праздникыс и помасис. Мыйкӧ весиг эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм выланыс: сы дыра гӧтӧвитчисны, кык часвиччысисны пӧжысь шонді улын, а став праздникыс некымын минутӧн и эштіс. Василей жӧ вӧлі зэв дӧвӧлен: экскурсия дырйи унатор аддзыліс.
Курсантъяс пасьтасисны, помасисны. Неуна шойччӧм бӧрын да кос паёкъяс йирӧм бӧрын взводъясӧн бара сувталісны стройӧ и шагом марш Финляндскӧй вокзаллань. Ужын кежлӧ воисны нин лагерӧ.
СЕРЖАНТ КОКШАРОВ ВЕЛӦДӦ КУРСАНТЪЯСӦС
Сентябрь шӧрын школаын велӧдчӧм помасис. Витсё курсант пиысь сёыслы кымын сетісны сержант звание (на пиӧ веськаліс и Василей), унджыкыслы - младшӧй сержант, морт ветымынлы - ефрейтор. Став школа помалысьсӧ юклісны пограничнӧй отрядъясӧ. Василейлы вичмис выль советско-финскӧй граница дорын Сякки-Ярвиса пограничнӧй отряд. Василейӧс колисны отрядлӧн штаббердса манёвреннӧй группаӧ, кодъясӧс отсӧг вылӧ ыстылісны кутшӧмкӧ заставаӧ. Но Финляндиякӧд выль граница вылын вӧлі лӧнь, граница вуджысьяс ёна эз дӧзмӧдчыны, и Василейлы татшӧм служитӧмыд эз вӧв сьӧлӧм сертиыс. Сылы, охотник пилы, колӧ вӧлі прӧмыс. Декабрь тӧлысьӧ сійӧс корисны штабӧ, медым ыстыны отделениеса командирӧн сійӧ жӧ школаас, кодӧс ачыс помаліс арнас.
Некымын лун бӧрын сійӧ бара Орани- енбаумын. Сійӧ жӧ школа, сійӧ жӧ программа, но ӧні сійӧ оз нин ло курсантӧн, а налӧн командирӧн. Бара выльысь тӧдмасьӧмъяс, выль велӧдчӧм-велӧдӧм абу прӧстӧ граница видзысьясӧс, а командиръясӧс, воспитайтысьясӧс. А тайӧ ёна кывкутанаджык. И Василейлы ёна згӧдитчисны педучилищеын велӧдчан воясыс. Сійӧ лои бур, требуйтысь, но мортлысь тӧждсӧ гӧгӧрвоысь командирӧн. Майын бара вуджисны Васкеловоса гожся лагерӧ, а тӧлысь мысти, июнь 22-ӧд лунӧ, пансис мирӧвӧй историяын медся страшнӧй войнаыс. Сылӧн юр вежӧрын венласисны кык, ӧта-мӧдыслы паныд сулалысь мӧвпъяс: ӧти-кӧ, радліс, мый удайтчис участвуйтны настоящӧй делӧын, мый Гитлерӧс нырыштасны аслас позйын “малой кровью, могучим ударом”, кыдз ставӧн сьывлім войнаӧдз. Мӧд-кӧ, мый война вылын век жӧ йӧзӧс виалӧны, мый пи пыддиыс ӧтка мамыслы вермас воны “похоронка”.
Василейӧс мӧд луннас нин нуисны Псков карӧ, кӧні формируйтчис выль пограничнӧй полк, индісны взводса командирлы отсасьысьӧн, сетісны выль звание - старшӧй сержант.
Василейлы “удайтчис” прӧйдитны став нёльнан восӧ войналӧн би пыр да кольны ловйӧн, кыкысь ранитчыліс да Победасӧ паныдаліс Чехословакияын. Оккупационнӧй войска радъясын ковмис служитны и Австрияын декабрь помӧдз, а сэсся вайисны Закарпатскӧй Украинаӧ. 1947 вося январын вӧлисти лэдзисны гортас. Мамсӧ ловйӧн на суис. Сійӧ тшӧктіс водзӧ велӧдчыны да помавны институтсӧ. Мамӧс, дерт, сійӧ кывзысис, но арнас мамыс куліс, да Василейлы ковмис мыджсьыны рӧдвуж отсӧг вылӧ. Учительскӧй институтысь сійӧс вуджӧдісны педагогическӧйӧ, кодӧс нёль во мысти помаліс отличник дипломӧн да лоис Комиын зэв нималана велӧдысьӧн. Сійӧ тӧдмалӧма менсьым адресӧс. Кутім письмӧасьны. Гежӧдика аддзысьлім.
Неважӧн карын Василейкӧд бара на аддзысьлім да сылӧн висьталӧм серти ме гижи тайӧ висьтсӧ.
Звезда. – 1997. – 30декабря
